ئوتیزم
بۆ ئێکەم جار تێگەهی ئوتیزم ل سالا ۱۹۱۱ ل سه ر دهستێ زانایێ جیهانی { یوجن بليور } دەرکەفتیه کو هاتیە وەرگرتن ژ پەیڤا ئه غریقی للأنا يا کو رامان ژێ { دەروون }ه ژبۆ شروڤەکرنا کومەکا هزرێن {أنانی} و هەروەسا ئێکەم کەسێ به حس ل ئوتیزمێ کری {لیو کانر} بۆ ل سالا ١٩٣٤و کرە دناڤبەرا دوو وئنەیان دا {الوحدة المفرطة والرتابة} ئوتیزم تێکچونەکا دەماریە د ماوێ زاروكينیێ دا دیاردبت ودگەشەیا وان دا دیاردبت هندەك كەسان د ئيك سالێ دا دیار دبت ئەڤ کەسه ژیانا وان نه وەك يا مروڤيت ئاسايی نه ژيان نك وان گەلەك زەحمەته ئانکو هەردەم پێدڤی ب خودان كرنێ نه، بێ گومان حالەت ژی ژ حالەتی جودایه هەر ئيك و هندەك نیشانێن دیارکری و ئەوتێکچوونەکە دکارێ مێشکی دا کودبیته ئەگه رێ نەشیان یان دبیته رێگر دگەشەیا شیانێن زمانی و شیانێن پەیوەندیکرنێ دا دگه ل که سانێن دی و کارلێکێن جڤاکی و شیانێن مێشکی دا و خواندنا دایه دیارکرن کو ٧٥٪ زاروکین ئوتیزمێ تخلف العقلي لدەڤـ هەيه و خواندن دیاردکن کو رێژە دگەهێته {١ – ٥٠٠} حالەتێن ژ دایك بوونێ ل ویلایه تێن ئەگگرتی و خواندن دیاردکەن کو رێژا توشبوونا کوران زیدەترەژیا کچان کو رێژەدبیتە {١-٢} ئانكو هەركچەك بەرامبەر دووكوران و ئوتیز دچینێن جودا یێن جڤاکی دا دیاردبیت و دئاستێن جودایێن رەوشەنبیری و نەتەوەییدا
جورێن ئوتیزمێ
پترییا تایبەتمەندان کوکن لسەر وێ چەندێ کو جورەکێ دەستنیشانکری نینه ژبۆ ئوتیزمێ نیشان و ساخله تێن ئوتیزمێ د ژێك جودانه لسه ر شیۆەیێ گەلەك جورێن تێكەل دیاردبیت و دکەڤیته دناڤبەرا سڤك و گران {توند} دا
١- تێکچوونا ئوتیزم : ئەڤـ جورە دهێته بناڤكرن ب ئوتیزما کلاسیکی و دڤێرەدا زاروکێ توشبووی ب ئوتیزمێ ئاریشەیێن مەزن هەنه د سەرە دەریکرنێدا دگەل جڤاکی و په یوەندییا دگه ل کەسانێن دی و هەتا دیاریان ژی دا و ئەڤـ جورە نێزیکی ۸۰٪ یه
٢- متلازمه اسبرجر: متلازمه اسبرجر ژ جورێن ئوتیزمێ یه کو زاروکێ توشبوی ب ڤی جوری چ ئاریشه یێن زمانی و پەیڤان نینن هه روەسا ئاستێ ناڤنجی و سه ر ناڤنجی دا وەردگرن د تاقیكرنا بیرتیژیێ دا به لێ ئه و ژ ئاریشه یێن جڤاکی دنالن
٣- تێکچوونا زاروکینیێ : ئەڤه دهیته نیاسین ب متلازمه هیلر ئه و ئێکه ژ جورێن ئوتیزمێ زاروك گه شه یێ دکه ت ب شێوەیەکی سروشتی ژلایێ شیانێن زمانی و جڤاکی و تێگه هشتنێ ڤە بو ماوەیێ دوو سالان ب کێمی پاش ئاریشەیێن پەیوەندیێن زیرەکیا جڤاکی لدەڤـ وان بشێوەیەکی بلەز دەستپێدکەن و ئه و جوره دهێته هەژمارتن کو ژ هەمیان نادر ترە، و رێژا توشبوونی ١,٧ ته ژ هه ر ۱۰۰,۰۰۰ حاله تان و یا توندتره ژ هه میان
٤- تێکچوونا گەشه یا گشتی{ شامل }: ئێك ژ جورێن ئوتیزم یه توشبویێ وێ نیشانێن ویێ توندترن ژ توشبویێ متلازمه اسبرجر و کێمترن ژ توشبویێ ئوتیزما کلاسیکی، ئاریشه یێنن جڤاکی و سه رەدەریکرنێ لدەڤـ توشبووی دیاردبن و ژ ئاریشەیێن زمانی و یاریان دنالیت، وگورانکاریێن لڤینی یێن جەستەی یێن نوی قەبول ناکەت
ئە گەرێن ئوتیزمێ
ئەگەرێن وێ هەتا نوکه نەزانراون و نەدیارن سەبارەت هه می خواندن و ڤەکولینێن دڤی بواری دا هاتینه ئەنجامدان هەمی ئەو ئەگەرێن دڤی بواری دا هاتینه پێشکێشکرن بتنێ مگرتی بووینه و چ بیردوزێن زانستی یین جێگیرنینن هەتا نها فەکولین و خواندن دهێنه ئه نجامدان ژبۆ دیارکرنا ئەگه رێ توشبوونێ ب حالەتێ ئوتیزمێ هەتا نوکه زانا نەگەهشتینه ئەگەرێ سەرەکی یێ ئوتیزمێ ژبەرکو نەشیاینه کارتێکرنا ئەڤى حالەتی دياربكەن لسەر ژینگەها مێشکی و ئەرك و تایبەتمەدیێن كیمیایی یێن مێشکی دا
دشێين هندەك ژوان فاکتەران دیار بکەین
فاكتەر د جورا و جورن دبیت دوو فاکتەر یان پتر ژی پێگڤەببنە ئەگه ر ژوانا
١- فاکتەرێ جینی
٢- فاكتەرێن بایولوجی
٣- فاکتەرێن نیرولوجی
٤- فاکتەرێن دەروونی
٥- تێکچوونێن مێشکی
٦- شەلەلا مێشكی
٧- پەککەفتنێن مێشکی
٨- التهابااێن مێشمی
٩- كارتێكرنا {المطاعيم }
١٠- ژەهراوی بوون ب کانزایێن گران وەکی {رساس}
١١- نه دەردانا کازیین و جلوتینێ ژلایێ ریفیکان ڤه
نیشانێن ئوتیزمێ
١- نەشیان د تێکەلبوونا دگەل که سێن دی دا
٢- تەکەزی لسەر هەمان تشت، روب رویی گوهورینا دبیت
٣- که نی ب وێنەیەکی نەشیاو
٤- نەبوونا ترسێ ژمەترسییان
٥- كێمیا پەیوەندییا چاڤی
٦- نەبوونا دیار ژبۆ هه ستكرن ب ئێشانێ
٧- حەزكرن ل بتنێ بوون و ڤەدەریێ
٨- بەرسڤنەدانا دەربرینێن زاراڤی هەر وەکو ئەو یێ کورە
ئوتیزم….. ئایا چارەسەری بۆ هەیه؟
هەتا نوکه چارەسەری ژبۆ تێکچوونێن مێشکی ویێن دبنه ئەگه ر ژبۆ توشبوون ب ئوتیزمێ نەهاتینه
بنه مایێن چارەسەریێ
کومەکا بنەمایان هەیه پێدڤیه به رچاڤـ وەربگرین دبکارئینانا هەر پروگرامەکێ چاره سەریێ دا ئه و ژی
.١- گرنگیدان لسه ر پێشخستنا شیانان و کێمکرنا دیاردەێێن رەفتاری یێن نەگونجای
٢- تێرکرن {دابینکرنا } پێدڤیێن تاکی یێن زاروکی و ئەڤە ژی برێکا گشتگیر و رێکخستی دویر ژکاری
٣- به رچاڤـ وەرگرتنا وێ یه کێ کو دڤێت راهێنان بشێوەیەکی تاکی بن و دناڤـ گروپێن بچيك دا
٤- به رچاڤ وەرگرتنا وێ یه کێ کو دڤێت کار دمه داره کێ گشتی دا بیت
٥- به رچاڤـ وەرگرتنا هه مه جورييا رێكێن فێركرنێ
٦- پێدڤیه دايك و باب بەشەك بن ژ چارەسه ریێ